Varlık ve Hiçlik – Jean-Paul Sartre Özet
“Varlık ve Hiçlik” (orijinal adıyla L’Être et le Néant), Fransız filozof ve yazar Jean-Paul Sartre’ın 1943 yılında yayımlanan en önemli felsefi eseridir. Varoluşçuluğun temel metinlerinden biri kabul edilen bu kitap, insan varoluşunu, özgürlüğünü, bilincini ve hiçlik kavramını derinlemesine inceleyen bir çalışmadır. Sartre, fenomenolojiyi temel alarak, özellikle Martin Heidegger’in “Varlık ve Zaman” eserinden etkilenmiş, ancak kendine özgü bir varoluşçu felsefe geliştirmiştir.
Kitap, Sartre’ın varlık kavramını iki temel kategoriye ayırmasıyla başlar: “kendi-için-varlık” (être-pour-soi) ve “kendi-içinde-varlık” (être-en-soi). Kendi-içinde-varlık, bilinçsiz, sabit ve tamamlanmış bir varoluşu temsil eder; taşlar, ağaçlar ya da cansız nesneler gibi, oldukları gibi var olan şeylerdir. Buna karşılık, kendi-için-varlık, insan bilincini ifade eder; bu, sürekli değişen, kendini sorgulayan ve özgürlüğe mahkûm bir varoluştur. Sartre’a göre, insan bilinci, hiçlik (néant) ile tanımlanır; çünkü bilinç, bir şey değildir, bir şeyin farkında olmaktır. Bu hiçlik, insanın özgürlüğünün temelidir; insan, sabit bir özden yoksun olduğu için kendini sürekli yeniden inşa eder.
Sartre, bu temel ayrımı kullanarak özgürlük kavramını ele alır. İnsan, özgür olmaya mahkûmdur; hiçbir dış güç ya da önceden belirlenmiş bir öz, insanın ne olacağını dikte edemez. Bu özgürlük, aynı zamanda bir yüktür; çünkü insan, seçimlerinin tüm sorumluluğunu taşımak zorundadır. Sartre, “varoluş özden önce gelir” (l’existence précède l’essence) ilkesini burada detaylandırır. Geleneksel metafiziğin aksine, insan doğuştan bir amaca ya da anlama sahip değildir; anlam, insanın eylemleriyle yarattığı bir şeydir. Ancak bu özgürlük, “angst” ya da varoluşsal kaygı ile birlikte gelir; insan, seçimlerinin ağırlığı ve sonuçlarının belirsizliği karşısında huzursuzdur.
Kitabın önemli bir bölümü, “kötü niyet” (mauvaise foi) kavramına ayrılmıştır. Sartre, kötü niyeti, insanın özgürlüğünü inkâr ederek kendini kandırması olarak tanımlar. Örneğin, bir garson, yalnızca “garson” olduğunu iddia ederek özgürlüğünü sınırlayabilir; oysa Sartre’a göre, garsonluk bir roldür, kişinin özü değildir. İnsan, hem bir gerçeklik (facticity) hem de bir aşkınlık (transcendence) taşır; yani hem geçmişte yaşadıklarıyla sınırlıdır hem de bu sınırları aşma potansiyeline sahiptir. Kötü niyet, bu ikiliği kabul etmeyip sabit bir kimliğe sığınmaktır.
Sartre, insan ilişkilerini de “başkası” (l’Autre) üzerinden analiz eder. Başkasının bakışı, insanın kendini bir nesne olarak görmesine neden olur; bu, utanç, gurur ya da korku gibi duyguların kökenidir. Sartre, ünlü “bakış” (le regard) teorisinde, birinin sizi izlediğini fark ettiğinizde özgürlüğünüzün tehdit altına girdiğini söyler. Örneğin, bir parkta gizlice birini izlerken başka birinin sizi izlediğini fark ederseniz, kendinizi bir obje gibi hissedersiniz. Bu, insan ilişkilerinde çatışmanın temelidir; herkes, diğerini nesneleştirirken kendi öznelliğini korumaya çalışır. Aşk, sadizm ya da mazoşizm gibi ilişkiler, bu dinamiklerin farklı yüzleridir.
Kitap, zaman, beden ve ölüm gibi konuları da ele alır. Sartre’a göre zaman, bilincin bir ürünüdür; geçmiş, şimdi ve gelecek, insanın kendini projelendirmesiyle anlam kazanır. Beden, hem bir nesne hem de bir bilinç taşıyıcısı olarak ikili bir doğaya sahiptir. Ölüm ise, Sartre için bir son değil, bir sınırdır; insan, ölümüyle başkalarının bakışına terk edilir ve yaşamı, başkaları tarafından yeniden tanımlanır. Kitabın son bölümlerinde, Sartre, özgürlüğün pratik sonuçlarını tartışır ve etiğe dair ipuçları verir; ancak bu etik, daha sonra “Varoluşçuluk Bir Hümanizmdir” adlı eserinde detaylandırılacaktır.
“Varlık ve Hiçlik”, insanın özgürlüğünün hem bir nimet hem de bir lanet olduğunu savunur. Sartre, Tanrı’nın varlığını reddederek, insanın evrende yalnız olduğunu ve tüm değerleri kendisinin yaratması gerektiğini öne sürer. Kitap, yoğun felsefi argümanlarla doludur, ancak günlük hayattan örneklerle (garson, sevgililer, parkta bakışan insanlar) bu fikirleri somutlaştırır. Sartre’ın üslubu, hem analitik hem de edebidir; bu, eseri hem bir felsefe kitabı hem de bir düşünce deneyimi haline getirir. II. Dünya Savaşı’nın gölgesinde yazılan eser, dönemin belirsizliği ve insanın anlam arayışını yansıtır.