John Steinbeck’in Fareler ve İnsanlar (Of Mice and Men), Büyük Buhran döneminde Amerika’da geçen, dostluk, hayaller ve insanlık durumunun kırılganlığı üzerine derin bir hikâye anlatan klasik bir eserdir. 1937’de yayımlanan bu kısa ama çarpıcı roman, iki gezgin tarım işçisi olan George Milton ve Lennie Small’un hayatlarını merkeze alır. Kaliforniya’nın Salinas Vadisi’nde geçen hikâye, yalnızlık, umut ve toplumsal dışlanmanın acımasız gerçeklerini gözler önüne serer. Steinbeck’in sade ama güçlü dili, karakterlerin iç dünyalarını ve dönemin zor koşullarını öyle etkileyici bir şekilde aktarır ki, okuyucu adeta o tarlaların tozunu, o hayallerin ağırlığını hisseder. 107 sayfalık bu eser, insan ilişkilerinin karmaşıklığını ve Amerikan Rüyası’nın çöküşünü sarsıcı bir şekilde işler.
Hikâye, George ve Lennie’nin bir çiftlikten diğerine iş arayarak dolaştığı bir dönemde başlar. George, zeki, küçük yapılı ve gerçekçi bir adamdır; Lennie ise iri cüsseli, zihinsel engelli, çocuksu bir ruha sahip biridir. Lennie’nin gücü kontrol edilemezdir, ancak kalbi saf ve masumdur. Bu iki zıt karakter, birbirlerine derin bir bağlılıkla tutunur. George, Lennie’yi hem korur hem de ona rehberlik eder; Lennie ise George’a sadakat ve arkadaşlık sunar. Onları bir arada tutan en büyük şey, ortak hayalleridir: Bir gün kendi küçük çiftliklerini almak, özgürce yaşamak ve “tavşan beslemek”. Lennie için tavşanlar, huzurun ve güvenin sembolüdür; George ise bu hayali anlatarak hem Lennie’yi sakinleştirir hem de kendine umut aşılar. Ancak bu hayal, dönemin ekonomik ve sosyal koşullarında bir ütopyadan ibarettir.
George ve Lennie, yeni bir iş bulmak için bir çiftliğe gelir. Burada, diğer işçilerle tanışırız: Candy, yaşlı ve tek eli olmayan bir temizlikçi; Curley, patronun kibirli ve agresif oğlu; Curley’nin isimsiz ama mutsuz eşi; ve Crooks, çiftlikteki tek siyahi işçi olarak ayrımcılığa maruz kalan bir seyis. Her karakter, yalnızlığın ve dışlanmanın farklı bir yüzünü temsil eder. Candy, yaşlılığı ve sakatlığı nedeniyle işe yaramaz görülmekten korkar; Crooks, ırkı yüzünden izole bir hayat sürer; Curley’nin karısı ise cinsiyeti nedeniyle nesneleştirilir ve kimliği yok sayılır. Çiftlik, adeta bir mikrokozmos olarak, toplumun acımasız hiyerarşisini ve bireylerin çaresizliğini yansıtır.
Hikâyenin dönüm noktası, Lennie’nin istemeden yarattığı trajedilerle şekillenir. Lennie, yumuşak şeylere dokunma takıntısı olan biridir; ancak gücünü kontrol edemediği için bu masum arzusu felaketlere yol açar. Önce bir fareyi, sonra bir köpek yavrusunu öldürür – tamamen kazara. George, Lennie’nin bu davranışlarını gizlemeye çalışsa da, işler kontrolden çıkar. Curley’nin karısı, Lennie ile bir ahırda yalnız kaldığında, ona saçlarını okşatır. Lennie, dokunmanın cazibesine kapılır, ama gücü yüzünden kadının boynunu kırar ve kadın ölür. Bu olay, Lennie’nin sonunu hazırlar. Curley, intikam peşine düşer ve işçileri Lennie’yi linç etmek için toplar. George, en zor kararı vermek zorunda kalır: Lennie’yi ya Curley’nin eline bırakacak ya da onu kendi elleriyle kurtaracaktır. George, Lennie’yi çiftlik hayaliyle sakinleştirirken, ona arkadan yaklaşır ve silahını ateşler. Lennie, en sevdiği hayali dinlerken ölür; George ise bu fedakârlıkla dostunu acımasız bir sondan korumuş olur. Ancak bu son, George’un da yalnızlığa mahkûm olması demektir.
Romanın sonunda, George ve diğer karakterler arasındaki bağlar kopar. Candy’nin hayali de Lennie ile birlikte ölür; Crooks, yalnızlığına geri döner. Steinbeck, burada Amerikan Rüyası’nın kırılganlığını ve insan hayatının trajik doğasını vurgular. George’un Lennie’yi öldürmesi, sadece bir merhamet eylemi değil, aynı zamanda hayallerin ve dostluğun bu dünyada ayakta kalamayacağının acı bir kabulüdür. Başlık, Robert Burns’ün “Bir Fareye” şiirinden gelir: “En iyi planlar bile farelerin ve insanların, sık sık ters gider.” Bu, hikâyenin ana temasını özetler – ne kadar çabalarsak çabalayalım, kaderin ve koşulların ağırlığı altında ezilebiliriz.
Fareler ve İnsanlar, dostluk ve yalnızlık arasındaki ince çizgiyi ustalıkla çizer. George ve Lennie’nin ilişkisi, birbirine zıt ama tamamlayıcı iki ruhun dayanışmasını gösterir. Lennie’nin masumiyeti, George’un sert gerçekçiliğiyle dengelenir; ancak bu denge, dış dünyanın acımasızlığı karşısında kırılır. Steinbeck, dönemin toplumsal sorunlarını – yoksulluk, ırkçılık, cinsiyet eşitsizliği ve engellilere yönelik önyargılar – karakterler üzerinden öyle doğal bir şekilde işler ki, okuyucu hem bireysel hem de kolektif bir trajediye tanıklık eder. Çiftlikteki her karakter, kendi hayalleriyle var olmaya çalışır, ama bu hayaller birer birer yok olur. Roman, kısa yapısına rağmen derin bir duygusal etki bırakır; George’un son sahnede Lennie’ye hayali anlatırkenki ses tonu, okuyucunun zihninde uzun süre yankılanır.
Steinbeck’in bu eseri, insan doğasının hem en güzel hem de en karanlık yönlerini gözler önüne serer. Lennie’nin masumiyeti, George’un fedakârlığı ve diğer karakterlerin çaresizliği, okuyucuyu hem umutlandırır hem de hüzünlendirir. Fareler ve İnsanlar, bir yandan bireysel hayallerin peşinden koşmanın değerini anlatırken, diğer yandan bu hayallerin toplumsal ve ekonomik gerçekler karşısında ne kadar kırılgan olduğunu gösterir. Nobel Ödüllü Steinbeck’in en bilinen eserlerinden biri olan bu roman, zamansız bir klasik olarak, her okunduğunda yeni bir anlam katmanıyla okuyucuyu etkilemeye devam eder. George ve Lennie’nin hikâyesi, dostluğun, hayallerin ve insanlık hallerinin evrensel bir portresidir; trajik sonu ise, hayatın acımasız döngüsüne dair unutulmaz bir ders bırakır.