Ziya Nur Aksun’un Beylikten Cihan İmparatorluğu’na adlı kitabı, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren bir beylikten küresel bir imparatorluğa dönüşümünü destansı bir üslupla ele alan çağdaş bir tarih eseridir. Kitap, Âşıkpaşazade gibi erken dönem Osmanlı tarihçilerinin tarzını çağrıştıran edebi bir anlatımla yazılmış olup, tarihsel olayları hem objektif bir şekilde sunmayı hem de Türk perspektifinden yorumlamayı amaçlar. Aşağıda, kitabın geniş ve özgün bir özetini sunuyorum:
Özet
Beylikten Cihan İmparatorluğu’na, Osmanlı Devleti’nin temellerinin atıldığı 13. yüzyılın sonlarında, Anadolu’nun kaotik ve parçalanmış dünyasında başlar. Kitap, Osmanlı’nın bir uç beyliği olarak doğuşunu, Osman Gazi’nin liderliğinde Selçuklu Sultanlığı’ndan aldığı bir fermanla (1289) devletleşme yoluna girişini detaylandırır. Osman Gazi’nin, Kayı boyunu birleştirerek Bizans sınırlarında küçük bir beylik kurması, hikâyenin ilk adımıdır. Bu dönemde Anadolu, Moğol istilalarının gölgesinde zayıflayan Selçuklu Devleti ve bağımsız hareket eden Türk beylikleriyle doludur. Osmanlı ise bu karmaşada, hem coğrafi konumu hem de liderlerinin vizyonu sayesinde yükselir.
Kitap, Osmanlı’nın büyümesini bir destan gibi işler. Osman Gazi’nin fetihleri, yalnızca toprak kazanımı değil, aynı zamanda bir “devlet telakkisi”nin gönüllerde şekillenmesi olarak sunulur. Rüyalar, kahramanlıklar, fedakârlıklar ve adalet gibi motifler, bu oluşum sürecini destansı bir havaya büründürür. Osman Gazi’nin Bizans tekfurlarıyla mücadelesi, özellikle Koyunhisar Savaşı (1302) ve ardından İznik, İzmit ve Bursa gibi stratejik şehirlerin fethi, beylikten devlete geçişin ilk işaretleridir. Orhan Gazi döneminde ise bu süreç hızlanır; Divan teşkilatının kurulması, düzenli ordunun oluşturulması ve medreselerin açılması, Osmanlı’nın artık bir devlet kimliği kazandığını gösterir.
Ziya Nur Aksun, Osmanlı’nın yükselişini, yalnızca askeri başarılarla değil, aynı zamanda toplumsal ve kültürel unsurlarla açıklar. İskân politikası, fethedilen yerlere Türkmenlerin yerleştirilmesiyle hem Türk kültürünün yayılmasını hem de kalıcı bir egemenlik kurulmasını sağlar. Karasioğulları Beyliği’nin donanmasının Osmanlı’ya katılması, deniz gücünün temellerini atar. Balkanlara ilerleyiş, Edirne’nin fethi ve başkent yapılması, Sırpsındığı ve I. Kosova savaşlarıyla Haçlılara karşı kazanılan zaferler, Osmanlı’nın bir cihan devleti olma yolunda attığı adımlardır. Bu dönemde “Sultan” unvanının kullanılması, Tımar Sistemi’nin uygulanması ve Yeniçeri Ocağı’nın kurulması, devletin kurumsallaşmasını simgeler.
Kitap, Osmanlı’nın genişlemesini coğrafi bir serüven olarak da ele alır. Karadeniz ve Kızıldeniz’i birer “Türk gölü” haline getiren fetihler, Tuna, Nil, Dicle ve Fırat gibi nehirlerin Türk türkülerine girmesi, Avrupa’nın ortalarına kadar ilerleyiş, Kafkaslara dayanış, Mezopotamya ve Arabistan’ın fethi, Yemen’de Hint Okyanusu’na ulaşış, hatta Ekvator’un güneyine inip Atlantik kıyılarına varış… Tüm bu süreç, Aksun’un kaleminde, Türk kudretinin dünyayı yüzyıllarca etkileyen bir atmosfer yarattığı şeklinde tasvir edilir. Bu genişleme, sadece askeri bir başarı değil, adalet, sadakat ve yüce ülkülerle şekillenen bir medeniyet projesi olarak sunulur.
Ancak Aksun, bu destansı yükselişi anlatırken, tarih yazımına dair bir felsefe de geliştirir. Ona göre, tarih kuru bir kronolojik sıralama değildir; topluma şuur kazandırmalı, bir bakış açısı sunmalıdır. Olayları tarafsız bir şekilde aktarsa da, yorumlarında subjektiftir; Türk gibi düşünür, Türk’e göre değerlendirir. Bu yaklaşım, kitabı hem bir tarih çalışması hem de bir milli bilinç metni haline getirir. Osmanlı’nın “Devlet-i Aliyye” (Yüce Devlet) oluşu, Aksun’un gözünde, beylikten zirveye tırmanışın destanıdır.
Hikâye, Osmanlı’nın bir cihan imparatorluğu olarak doruğa ulaştığı noktada son bulmaz; okuyucuya, bu mirasın anlamını ve değerini sorgulama fırsatı sunar. Kitap, Osman Gazi’nin rüyasından başlayıp dünya sahnesinde bir imparatorluğa dönüşen bu serüveni, sade ama etkileyici bir dille aktarır. Aksun, tarihsel gerçekleri edebi bir tatla işleyerek, okuyucuyu hem bilgilendirmeyi hem de duygusal bir yolculuğa çıkarmayı başarır.
Temalar ve Anlam
Beylikten Cihan İmparatorluğu’na, bir tarih kitabından çok daha fazlasıdır; bir medeniyetin doğuşunu ve bu doğuşun ardındaki ruhu anlamaya çalışan bir eserdir. Adalet, sadakat ve fedakârlık gibi değerler, Osmanlı’nın yükselişinin temel taşları olarak vurgulanır. Kitap, aynı zamanda bir “devlet anlayışı”nın nasıl şekillendiğini gösterir; bu anlayış, yalnızca toprak kazanmak değil, gönülleri fethetmek ve bir kültür inşa etmek üzerine kuruludur.
Aksun’un subjektif yorumları, Türk milletine bir öz güven ve tarih şuuru aşılamayı hedefler. Osmanlı’nın fetihleri, bir sömürü hareketinden çok, medeniyet götürme misyonu olarak tasvir edilir. Coğrafi genişleme ise, Türklerin dünya üzerindeki etkisini somutlaştıran bir sembol olarak sunulur. Kitap, tarihsel olayları bir destan gibi işleyerek, okuyucuyu bu büyük mirasın bir parçası hissettirmeyi amaçlar.
Özgün Bir Bakış
Ziya Nur Aksun’un Beylikten Cihan İmparatorluğu’na adlı eseri, akademik bir tarih incelemesinden ziyade, bir anlatı sanatıdır. Âşıkpaşazade’nin sade ve destansı üslubundan esinlenen Aksun, Osmanlı’nın kuruluşunu bir masal gibi anlatır; ama bu masal, gerçek olaylara dayanır. Osman Gazi’nin rüyası, Orhan Gazi’nin fetihleri, Balkanlara açılan kapılar ve denizlerdeki hâkimiyet, her biri birer destan parçası gibi işlenir.
Kitabın en özgün yönlerinden biri, tarihsel olayları bir “Türk bakışı”yla yorumlamasıdır. Aksun, objektifliği elden bırakmadan, Türk milletinin ruhuna hitap eder; bu da eseri, kuru bir kronolojiden ayırır. Osmanlı’nın yükselişi, bir imparatorluğun değil, bir fikrin zaferi olarak sunulur: Adaletle yönetilen, farklı kültürleri kucaklayan, ama özünü koruyan bir devlet fikri.
Coğrafi genişlemenin detaylı tasviri, kitabın başka bir dikkat çekici özelliğidir. Karadeniz’den Hint Okyanusu’na, Tuna’dan Atlantik’e uzanan bu serüven, Osmanlı’nın yalnızca bir bölgesel güç olmadığını, dünya tarihini şekillendiren bir aktör olduğunu gözler önüne serer. Aksun’un dili, bu genişliği şiirsel bir zenginlikle aktarır; nehirler, denizler ve topraklar, adeta bir türkü gibi hikâyeye katılır.